Witamy Państwa w Brześciu Kujawskim, malowniczej gminie, pod wieloma względami zupełnie wyjątkowej w prahistorii oraz średniowiecznej i nowożytnej historii Polski.
To tutaj, na dawnym półwyspie leżącego w granicach miasta, niegdyś wielkiego jeziora Cmentowo, wykopaliska odsłoniły pierwszą osadę kultury lendzielskiej z okresu neolitu z 50 domami trapezowatymi, określaną w archeologii jako grupa brzesko-kujawska. W czasie, kiedy ponad 5000 lat temu nad Tygrysem i Eufratem cywilizacja Sumerów zakładała swoje pierwsze miasta - państwa, nasi „pra-brześcianie” na rogatkach obecnego miasta budowali monumentalne, kamienno – ziemne, „leżące" ostrosłupy o długości 3 metrów i szerokości 5 - 7 metrów. Resztki podobnych budowli odkryto nad dawnym jeziorem w sąsiednich Miechowicach. W wyniku prowadzonych od 1933 r. wykopalisk na terenie gminy zinwentaryzowano łącznie 217 stanowisk archeologicznych. W pobliskim Wieńcu odsłonięto grób, z którego pochodzi czaszka około siedemdziesięcioletniego, męskiego przedstawiciela rasy czarnej (!). Oto jak fantazyjnie kształtowały się korzenie obecnych mieszkańców ziemi brzeskiej.
Brześć to dawne miasto książąt i królów. Wzmiankowany po raz pierwszy w 1228 roku, przed 1250 rokiem uzyskał prawa miejskie z rąk księcia Kazimierza, syna Konrada Mazowieckiego.
W historii był:
To tu mieszkał i stąd zarządzał księstwem brzesko-kujawskim książę Władysław Łokietek, jednoczyciel i - od 1320 r. - król Polski.
Królowie polscy bywali tu wielokrotnie. Poza Władysławem Łokietkiem, dla którego Brześć był miastem rodzinnym i zapewne wyjątkowym, w latach 1399-1430 mamy tu potwierdzonych aż 27 pobytów króla Władysława Jagiełły.
W dniu 19 kwietnia 1346 roku na zamku w Brześciu król Kazimierz Wielki nadał prawa miejskie Bydgoszczy, obecnej stolicy województwa kujawsko-pomorskiego. Tu odbywano zjazdy polsko-krzyżackie (1324), zawierano pokoje (31 grudnia 1435r. w wojnie polsko - krzyżackiej ) i odbywano sejmy i sejmiki z udziałem Królów (w 1496 roku konstytucja sejmowa wyznaczyła Brześć jako miejsce sejmików kujawskich). W 1825 roku nawiedził miasto car Aleksander I.
Królowie polscy hojnie przyznawali miastu przywileje:
Także dzięki temu miasto znajdowało siły do podnoszenia się z ruin powodowanych przez kolejne wojny. W historii Brześć był oblegany i zdobywany wielokrotnie, między innymi w latach 1327, 1329 i 1332 przez Krzyżaków, w 1383 roku przez autonomicznego księcia mazowieckiego Ziemowita, a w 1657 roku przez Szwedów. Złą sławą zapisały się w historii miasta pobyty wojsk saskich, litewskich, rosyjskich, pruskich i niemieckich, a także liczne pożary i zarazy.
Obecne władze administracyjne Brześcia są kontynuacją bogatych tradycji samorządowych, dokumentowanych historycznie. Niezależnie od zarządców książęcych i królewskich ( m.in. w 1282 roku kasztelan Krystyn, w 1349 roku wojewoda Albert, w 1487 roku starosta Michał z Brudzewa) wójt i rajcy miejscy Brześcia wzmiankowani są w 1317 roku, dokumenty z 1328 roku wymieniają już wójta, burmistrza i radę miejską. W 1793 roku Rada Miejska Brześcia liczyła 9 osób, w tym burmistrza, sędziego, 6 rajców i pisarza miejskiego, a magistrat zatrudniał woźnego i egzekutora.
Dawny ratusz zlokalizowany w centrum brzeskiego rynku nie przetrwał kataklizmów dziejowych, więc około 1824 roku wg projektu Henryka Marconiego wybudowano nowy ratusz klasycystyczny, stanowiący do dziś siedzibę samorządu terytorialnego. Na imponującym portyku kolumnowym ratusza widnieje najdawniejszy herb miasta, wzorowany na pieczęciach Krakowa i Poznania, z wyobrażonym murem fortecznym z 3 basztami: na środkowej baszcie tarcza z książęcym herbem Kujaw, a obok niej św. Stanisław i św. Piotr.
Od XVI wieku miasto znakowało się także herbem z wyobrażonym murem fortecznym z 3 wieżami, bez herbu książęcego i bez patronów lokalnych, a od XIX wieku - herbem z wyobrażonym numerem fortecznym z 3 basztami, z bramą z otwartymi wrotami, i z orłem bez korony pomiędzy nimi.
Najstarszy, zachowany wizerunek Brześcia pochodzi z XVII wieku. Na wykonanej w 1657 roku litografii Eryka Jonsona Dahlberga, generalnego kwatermistrza wojsk szwedzkich i równocześnie rysownika, widoczna jest panorama miasta obleganego przez Szwedów. W panoramie wyróżniają się mury obronne z bramami miejskimi i zwodzonym mostem, gotycki kościół famy oraz kościół i klasztor dominikański, zamek książęcy oraz ratusz miejski.
Zawieruchy dziejowe nie pozostawiły we współczesnym Brześciu zbyt wielu zabytków materialnych, zachował się jednak unikalny w regionie, urbanistyczny układ miasta średniowiecznego.
XIV-wieczne miasto założono na obronnym, tarasowym wzgórzu o zarysie litery ,D" zlokalizowanym o około 10 m nad poziomem rzeki Zgłowiączki. Od północy, południa i wschodu otoczone było wałem ziemnym z fosą z wodami Zgłowiączki, oraz murami obronnymi. Wewnątrz murów rozplanowano cztery bloki zabudowy 160 m x 160 m , podzielone (nazwy obecnie) ul. Narutowicza, Reymonta i Krakowską, z przypadłymi do nich ulicami Krzyżową, Kilińskiego i Farną. Kwadrat południowo-wschodni stanowił Rynek (obecny Plac Łokietka), na którym pierwotnie znajdował się ratusz, z gotyckim kościołem farnym na południowo-wschodnim rogu i zamkiem (na jego miejscu stanęło więzienie – późniejszy budynek Poczty Polskiej) na rogu południowo-zachodnim. W północno-zachodnim narożu, przy murach obronnych zachował się zespół klasztorny dominikanów, ale nie zachowały się bramy miejskie: Krakowska i Toruńska.
