KOŚCIÓŁ PARAFIALNY RZYMSKO-KATOLICKI PW. ŚW. STANISŁAWA BPA
W BRZEŚCIU KUJAWSKIM
Obecny kościół parafialny ufundował książę kujawski Kazimierz, syn Konrada Mazowieckiego,
ok. 1235 lub 1240 r. Być może już wtedy upatrywano w nim przyszłą świątynię parafialną dlatego nadano mu wezwanie świętych Piotra i Pawła, a po 1253 r. dodano jeszcze św. Stanisława Biskupa. Była to świątynia z cegły
w stylu gotyckim.
Uległa ona dwukrotnemu zniszczeniu. Pierwszy raz spaliła się w 1556 r. Gdy została doprowadzona do stanu użytku, została spalona przez Szwedów w 1657 r. Odbudowano ją ok. 1710 r. staraniem Tomasza Niemierzy archidiakona włocławskiego. Jednak na początku XIX w. kościół ten był już tak zrujnowany, że w 1806 r. z powodu niebezpieczeństwa zawalenia się sufitu został zamknięty. Nabożeństwa odprawiano w specjalnie wystawionym w 1811 r. drewnianym kościółku lub w kościele podominikańskim (zob. niżej). Będący w ruinie kościół został wyremontowany w latach 1819-1830, staraniem ks. Benedykta Cynki, i oddany do użytku. Na początku XX w. przywrócono mu pierwotny wygląd gotycki staraniem księdza proboszcza Stefana Kulińskiego, a pod kierunkiem architekta Tomasza Pajzderskiego.
Do najstarszych elementów architektonicznych kościoła należą: fragmenty murów gotyckich zachowane w dolnych partiach budowli, portal gotycki zwieńczony ostrym łukiem, zdobiony cegłą majolikową glazurowaną oraz okrągła baszta gotycka. Wysokie trzynawowe wnętrze zwieńczone jest sklepieniem gwiaździstym wspartym na sześciu filarach. Witraże zostały wykonane przez warszawską firmę Franciszka Białkowskiego w latach 1909-1911, według projektu artysty malarza Konrada Krzyżanowskiego. W latach 1925-1927 świątynia została przyozdobiona polichromią, wykonaną przez prof. Juliusza Makarewicza z Krakowa. Organy (18-głosowe) wykonane w roku 1910 przez warszawską firmę Adolfa Homana. W roku 2010 poddane generalnemu remontowi.
KOŚCIÓŁ KLASZTORNY DOMINIKANÓW PW. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA
W BRZEŚCIU KUJAWSKIM
Ufundowany, według Jana Długosza, w 1264 r. przez księcia Kazimierza Konradowica. Był on wielokrotnie niszczony i odbudowywany. Zachowany do dnia dzisiejszego gotycki kościół poklasztorny p.w. św. Michała Archanioła pochodzi z drugiej połowy XIV w. Jego prezbiterium zostało ufundowane przez Zbyluta, biskupa włocławskiego w latach 1364 – 1383. Świątynia zawiera liczne formy neobarokowe, wprowadzone po pożarze w latach 1922-1928. Korpus trójnawowy, bazylikowy, od południa czworoboczna kaplica z XVII w. Północne i południowe elewacje naw bocznych z odsłoniętym wątkiem ceglanym o układzie gotyckim, a w zachodnim przęśle naw południowych gotycki portal z drugiej połowy XIV wieku. W ołtarzu głównym znajduje się manierystyczny obraz Matki Bożej Różańcowej (prawdopodobnie z 4 ćwierci XVI lub z I połowy XVII w.), z licznymi wotami.
RATUSZ W BRZEŚCIU KUJAWSKIM
Pierwszy ratusz wzniesiony został na Rynku. Jego dawna sylweta została umieszczona w panoramie miasta od strony zachodniej autorstwa Erika Dahlbergha, z 1657 roku. Niezachowany ratusz był piętrowym budynkiem ze szczytami od południa i północy. Od strony wschodniej do prostokątnego korpusu przylegała 3-kondygnacyjna wieża nakryta hełmem z latarnią. Tego samego roku podczas oblężenia miasta przez wojska szwedzkie uległ spaleniu. Jego pozostałości zachowały się do 1820 roku. Obecny ratusz jako budynek klasycystyczny został wybudowany w 1824 roku według projektu Henryka Marconiego, w północno-zachodniej części Rynku - obecnie plac Władysława Łokietka. Budynek w układzie osiowym północ-południe z elewacją frontową - wschodnią skierowaną w stronę placu Władysława Łokietka. Elewacja zachodnia skierowana na obszerny dziedziniec ograniczony od zachodu ul. Parkową. Do chwili obecnej pełni swoją funkcję jako siedziba Urzędu Miejskiego w Brześciu Kujawskim.
PAŁACYK DYREKTORA CUKROWNI W BRZEŚCIU KUJAWSKIM
Pałac dyrektora wzniesiono w roku 1894 – roku budowy Cukrowni. Pałac, o reprezentacyjnym charakterze, aż do roku 1939 stanowił mieszkanie kolejnych dyrektorów Cukrowni. Położony jest malowniczo w parku otoczonym ogrodzeniem z bramami ujętymi w ceglane słupy. Wznosi się w obrębie kolonii mieszkalnej, przy ulicy Okrzei, prostopadłej do głównej ulicy biegnącej przez całą kolonię (ul. Traugutta). Pałac zbudowany w stylu eklektycznym, na wysokim kamiennym cokole, o ceglanych elewacjach i tynkowaniu detalu architektonicznym, góruje nad otoczeniem okrągłą wieżą.
POZOSTAŁOŚCI MURÓW MIEJSKICH W BRZEŚCIU KUJAWSKIM
Mur obronny w Brześciu zbudowany został zapewne przed rokiem 1332, w miejscu starszych fortyfikacji drewniano – ziemnych, których prawdopodobnie powtórzył obrys. Potwierdzeniem istnienia silnych, a więc zapewne murowanych, fortyfikacji był fakt, iż miasto w latach poprzedzających wymienioną datę kilkakrotnie z powodzeniem odparło szturmy, w tym w 1332 roku wytrzymywało przez kilkanaście dni ataki armii krzyżackiej używającej machin oblężniczych (dlatego wiadomość Jana Długosza o późniejszym powstaniu murów można uznać za mylną).Budowa miejskich murów obronnych wiązała się z okresem, w którym Brześć pełnił rolę stolicy księstwa za czasów Władysława Łokietka. Za rządów krzyżackich fortyfikacje zostały zapewne wzmocnione,
a i później były reperowane. Relacje z XV-XVI wieku opisywały miasto jako otoczone murem i dobrze obwarowane.
W czasie wojny szwedzkiej w 1655 roku średniowieczne mury obronne Brześcia jeszcze stawiały opór nieprzyjacielowi. Zostały one wtedy częściowo zniszczone, co uwieczniono na panoramie z 1657 roku widokiem kilkudziesięciometrowej wyrwy załatanej palisadą. Niemniej w 1670 roku miasto choć opasane ceglanym murem, było spustoszone. Zapewne do jego odbudowy czerpano materiał z przestarzałych już obwarowań. W końcu XVIII wieku istniały jeszcze dwie bramy i resztki muru. Później fortyfikacje uległy niemal całkowitej zagładzie. Obwarowania
w Brześciu nie zachowały się do czasów współczesnych, nie licząc reliktów muru w północno – zachodniej części miasta. Wzniesiony z cegły na fundamencie z kamieni polnych ma około 1 metra grubości i nosi ślady licznych reperacji oraz przemurowań. Nie zachowało się jego pierwotne zwieńczenie.
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY RZYMSKO-KATOLICKI PW. ŚW. JÓZEFA W BRZEZIU
Kościół parafialny pw. św. Józefa w Brzeziu został zbudowany w 1931 roku. Jest to świątynia jednonawowa, ufundowana przez Leopolda Juliana Kronenberga polskiego finansistę, bankiera i działacza gospodarczego żydowskiego pochodzenia.
ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOWY W BRZEZIU
Położony jest w północnej części gminy Brześć Kujawski. Najbliższe otoczenie zespołu to lekko pofałdowana równina, przecięta na osi wschód-zachód głębokim jarem o stromym zboczu. Park leży na południowej krawędzi tego jaru.
W skład zespołu pałacowego wchodzą:
- pałac murowany z 1873 r.,
- oficyna murowana z końca XIX w. - tzw. „Wilsonówka”,
- oficyna murowana – tzw. „Dworek” z końca XIX w.,
- stróżówka z bramą – murowana z 1873 r.,
- stajnia murowana z końca XIX w.,
- park pałacowy z 1889 r.
- dawny dom zarządu z 1873r.
Pałac zbudowany w stylu neorenesansu francuskiego dla bankiera i przemysłowca warszawskiego Leopolda Kronenberga, to budynek murowany z cegły, obłożony licówką z cegiełki czerwonej z tynkownymi narożnikami, obramieniami okien, gzymsami i pozornymi słupami wzmacniającymi konstrukcję. Bryła zwarta, nieregularna z okrągłą czterokondygnacyjną wieżą w południowo–wschodnim narożu, zwieńczona wysokim, dwuspadowym dachem
o skomplikowanym układzie, z połacią lekko załamaną, krytą dachówką.
Tak zwana „Wilsonówka” jest niewielkim parterowym domem, murowanym z cegły, otynkowanym. Dach czterospadowy, na facjacie dwuspadowy, kryty papą.
Oficyna tzw. „Dworek”, zniekształcona kilkoma przybudówkami, to budynek murowany z cegły, otynkowany, parterowy
z użytkowym poddaszem, na planie zestawionych narożami prostokątów, z których większy zorientowany jest dłuższą osią na północ, a mniejszy na wschód. Bryła prostokątna kryta dachem naczółkowym.
Brama wjazdowa składa się z dwóch murów o detalu naśladującym formy pałacu.
Historia parku w Brzeziu rozpoczyna się w II połowie XIX w. Założenie parkowe zostało zaprojektowane przez Waleriana Kronenberga i powstało w r. 1889. Wtedy też prawdopodobnie powstała droga łącząca Brzezie
z Wieńcem i szosa wiodąca z Brzezia do traktu włocławsko–nieszawskiego. Obydwie te drogi zaprojektowano jako integralną część założenia. Omawiany projekt z nieznacznymi zmianami w stosunku do założenia zachował się do dzisiaj. Park, łączący styl krajobrazowy z regularnym, zawiera bardzo urozmaicony drzewostan. Zachowane są relikty szpaleru kasztanowego i grabowego. Aktualnie układ parku tworzą nieregularne masywy drzew i krzewów. Rozległą, centralną polanę porasta w środku wielogatunkowa kępa drzew. Obok kępy rośnie samotnie wiązka sosen. Wzdłuż wschodniej granicy rosną samosiewy.
ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOWY W WIEŃCU
Jedno z najbardziej okazałych założeń pałacowo-parkowych na terenie Kujaw. Zespół pałacowo-parkowy w Wieńcu składa się z Nowego i Starego Pałacu, portierni z bramą wjazdową, stajni, obory i spichlerza.
Pierwszy pałac został zbudowany w drugiej ćwierci XIX wieku w stylu neogotyku angielskiego przez rodzinę Miączyńskich. Obecnie tzw. „Stary Dwór”, któremu później przeznaczono funkcję oficyny, znajduje się w parku za Nowym Pałacem. Jego wieżyczkę zdobi medalion z podobizną króla Władysława Łokietka.
Nowy, eklektyczny pałac zbudowany został w około 1890 r., przez Leopolda Kronenberga – znanego bankiera warszawskiego. Budowlę zaprojektował architekt Artur Goebel. Nowy Pałac jest murowaną, piętrową budowlą założoną na planie wydłużonego prostokąta. Wejście główne znajduje się w pseudoryzalicie umiejscowionym w osi obiektu i jest poprzedzone schodami jednobiegowymi i honorowym dziedzińcem. Po obu stronach korpusu głównego wznoszą się dwa trzykondygnacyjne, alkierzowe skrzydła. Do lewego skrzydła dobudowano czterokondygnacyjną wieżę, nakrytą spiczastym dachem z chorągiewką. Skrzydła nakryto dachami namiotowymi, a korpus płaskim dachem dwuspadowym. Parter rezydencji jest boniowany a elewacje posiadają bogate dekoracje. Całość otoczona jest parkiem krajobrazowym o powierzchni ok. 7 ha.
Park został przeprojektowany przez Waleriana Kronenberga - cenionego architekta ogrodów na przełomie XIX i XX wieku. W parku rosło ponad 1400 drzew i krzaków, wśród nich platany, kasztanowce i modrzewie. To był piękny park – na miarę wielkości rodziny Kronenberga. Park sąsiaduje od zachodu z terenem dawnego folwarku z częściowo zachowaną zabudową historyczną. Od strony szosy teren wydzielony ceglanym, ażurowym ogrodzeniem, z bramą wjazdową i kordegardą blisko wschodniego skraju.
Po śmierci Leopolda Kronenberga w 1878 roku majątkiem zarządzali jego synowie – najpierw Stanisław Kronenberg (do 1887 roku), a następnie Leopold Julian Kronenberg (do 1937 roku). Ostatnim właścicielem majątku był Leopold Jan Kronenberg, którego komunistyczny dekret o reformie rolnej z 1944 roku pozbawił dorobku pokoleń. Po wojnie pałac przekształcono w szpital przeciwgruźliczy. Do roku 2006 funkcjonował tu oddział pulmonologii i chorób płuc, należący do szpitala wojewódzkiego we Włocławku. Obecnie właścicielem jest Kujawsko-Pomorski Urząd Marszałkowski w Toruniu.
POZOSTAŁOŚCI ZAMKU KRÓLEWSKIEGO,WIĘZIENIE PRUSKIE W BRZEŚCIU KUJAWSKIM
Niniejszy budynek w swych murach kryje pozostałości dawnego zamku. Przeprowadzone badania nie potwierdziły wzniesienia go w miejscu dawnego grodu. Wzmiankowany już w XIII wieku gród kasztelański znajdował się na terenie obecnej wsi Stary Brześć. W XIV wieku Brześć stał się stolicą księstwa brzesko-kujawskiego. Położony przy granicy z państwem krzyżackim był często niszczony i palony. W roku 1343 wrócił do Polski stając się dla króla Kazimierza Wielkiego ważnym strategicznie punktem nadgranicznym.
Z inicjatywy królewskiej miasto otoczono murami. W ich południowym narożniku usytuowano królewski zamek. Wzniesiony został na skraju skarpy, której 10 metrowe stromizny otaczały go z trzech stron. Od północy, czyli od strony miasta wykopano przekop. Zamek w Brześciu Kujawskim miał plan czworoboku o lekko załamanych bokach południowym i zachodnim. Główny dom zamkowy o wymiarach 12,6×23,3 znajdował się przy północnej kurtynie murów. Obok usytuowana została brama. W narożniku płd-wsch znajdowała się cylindryczna wieża. Pozostałą zabudowę dziedzińca stanowiły drewniane budynki gospodarcze. Całość otaczał mur obwodowy ceglany na kamiennej podmurówce.
Po zawarciu z Zakonem Krzyżackim w roku 1466 II pokoju toruńskiego, zamek w Brześciu Kujawskim utracił swe nadgraniczne znaczenie i stał się siedzibą starostów. W drugiej połowie XVI wieku piastujący wówczas urząd starosty Mieleccy dokonali rozbudowy zamku. Wzniesione zostały nowe budynki, a także przebudowane skrzydło gotyckie. Jak to miało miejsce z wieloma polskimi zamkami również w tym przypadku dokonane przez Szwedów podczas „potopu” zniszczenia zapoczątkowały upadek. Na początku XIX wieku Prusacy wykorzystując zamkowe ruiny wznieśli w tym miejscu więzienie. W okresie międzywojennym obiekt zaadaptowano na szkołę. Po remoncie przeprowadzonym w latach 80-tych XX wieku w budynku umieszczono urząd pocztowy i instytucje kultury, które działały w owym budynku do końca 2013 roku.
