Cukrownia Brześć Kujawski zarys dziejów
W 1893r. powstała spółka akcyjna założona przez grono ziemian i przemysłowców dla budowy cukrowni na gruntach majątku Falborz graniczącego z miastem Brześć Kujawski. Firma działała pod nazwą Towarzystwo Akcyjne Cukrownia „Brześć Kujawski” z kapitałem zakładowym 500.000 rubli. Pierwszą kampanię cukrowniczą przeprowadzono w 1894r. Nowa cukrownia zaprojektowana była pierwotnie na przerób 300 ton buraków na dobę. Podczas kampanii 1895/96 wyprodukowano 2.790 ton cukru. W kampanii 1905/06 przerób buraków został podniesiony do 500 ton na dobę.
W 1908r. cukrownia Brześć Kujawski zdecydowała o budowie zakładowej kolei wąskotorowej do Włocławka. Po jej zbudowaniu w 1910r., podczas kampanii 1912/13 nastąpiło dalsze zwiększenie przerobu do 700 ton na dobę. Początkowo linia była własnością cukrowni, jednak z nastaniem okupacji niemieckiej została upaństwowiona, a następnie po zakończeniu okupacji przeszła w ręce rządu polskiego. Ogólna jej długość wynosiła 37 km, a szerokość toru 750 mm. Na tabor kolejki składały się 4 parowozy, 132 wagony towarowe i 1 osobowy dla własnego użytku na 20 ludzi. W 1921r. cukrownia wybudowała linie wąskotorowe do Osięcin i Kościelnej Wsi. W dalszych latach sieć własnych cukrowniczych linii wąskotorowych była rozbudowywana.
Kolejne powiększanie przerobów dobowych następowało: podczas kampanii 1923/24 - do 1.000 ton na dobę, podczas kampanii 1933/34 - do 1.400 ton na dobę, na krótko przed II wojną światową - do 1.600 ton na dobę.
Cukrownia była ciągle przebudowana i sukcesywnie modernizowana przy wymianie urządzeń na wydajniejsze. W latach 1925-1928 zbudowano m.in. nowy budynek kotłowni, w końcu lat 30. XX w. dokonano całkowitej elektryfikacji fabryki, usunięto maszynę parową, zastępując ją turbiną l,4 MW. Zbudowano nowy budynek produktowni, zmieniono układ stacji wyparek, przebudowano stację warników, wirówek, segregacji i pakowania cukru, zmontowano nowe urządzenia oraz przebudowano magazyn cukru i zbiorniki melasu.
W kampanii 1930/31 cukrownia Brześć Kujawski posiadała wyznaczony kontyngent produkcji w wysokości 7.656 ton. W 1937r. nastąpiła fuzja z cukrownią „Choceń”. Produkcja dwóch cukrowni wynosiła wtedy 11.625 ton, a plantacje miały powierzchnię 2.887 ha. Po zamknięciu w 1935r. cukrowni Choceń kontyngent produkcyjny wnosił 10.204 ton. W cukrowni Brześć Kujawski istniał dział rafineryjny i kostkownia cukru, produkowano cukier kryształ rafinerski i kostkę cukrową laną, prasowaną.
Przy cukrowni powstawała osada przyfabryczna. Pierwsze budynki powstały w latach 1894-1895, kolejne w 1915 i 1925r. Łącznie do 1939r. wybudowano w osadzie fabrycznej 18 budynków mieszkalnych. Rok po powstaniu cukrowni swoją działalność rozpoczęła Fabryczna Straż Pożarna. W 1900r. uruchomiono przy cukrowni utrzymywaną przez nią 1-oddziałową szkołę dla dzieci pracowników. W 1928r. szkoła prywatna została przekształcona w 7-klasową szkołę powszechną.
W latach 30. XX w. cukrownia wchodziła w skład Związku Zachodnio-Polskiego Przemysłu Cukrowniczego, który miał siedzibę w Poznaniu. Kierownicze funkcje w spółce i cukrowni pełnili prezesi Zarządu: Władysław Nowca i Stanisław Watraszewski oraz dyrektorzy: Stanisław Watraszewski, Jan Zagleniczny, dr Leon Nowakowski i Witold Sokołowski
W okresie okupacji hitlerowskiej fabryka została przejęta przez władze niemieckie, które kontynuowały jej działalność pod nazwą „Zuckerfabrik Brest Kujawien”. W tym czasie dokonano kilku zmian w aparaturze fabrycznej, w celu maksymalnego wykorzystania zakładu na potrzeby III Rzeszy. Zainstalowano m.in. nową turbinę AEG o mocy 3,0 MW, piec wapienny o pojemności 100 m3, aparat Micka do lasowania wapna, wybudowano nową wapniarnię i melaśnik oraz uruchomiono nowy kocioł parowy. W czasie II wojny światowej zamordowanych zostało przez okupanta 27 pracowników cukrowni. Po zakończeniu działań wojennych w 1945r. cukrownia została przekształcona w Przedsiębiorstwo Państwowe Cukrownia Brześć Kujawski w Brześciu Kujawskim.
Podczas pierwszej kampanii po okupacji od 3 XI do 14 XII 1945r. przerobiono 57.000 ton buraków i uzyskano 8.400 ton cukru. W latach 40. nie prowadzono żadnych inwestycji, ograniczając się do remontu urządzeń fabrycznych. Pierwszą poważną inwestycją realizowaną w latach 1951-1952 była budowa magazynu na 6.000 ton cukru. W latach 50. wprowadzono także kilka istotnych zmian w aparaturze fabrycznej. Kampanie cukrownicze ze względu na małe obszary plantacyjne były stosunkowo krótkie. W 1952r. przerobiono 152.982 ton buraków i wyprodukowano 18.980 ton cukru.
W latach 60. następował stopniowy wzrost obszaru plantacji, rozwijano sieć rejonowych punktów odbioru buraka. Wzrost ilości surowca przedłużał się okres trwania kampanii, która kończyła się w styczniu lub lutym. W latach 70. przerabiano średnio 235.264 tony buraków, a średni przerób dobowy wynosił 1.922 tony. W latach 1974-87 sukcesywnie oddawano terenowe punkty odbioru innym cukrowniom, zmniejszając ich ilość do 6. Od 1968r. systematycznie likwidowano linie kolejki wąskotorowej. Od 1988r. dowóz buraków z punktów odbioru odbywał się tylko samochodami ciężarowymi. Od 1999r. rozpoczęto likwidację terenowych punktów odbioru. Od kampanii 2003/2004 cukrownia przyjmowała buraki tylko na przyfabryczny plac składowy.
Od połowy lat 60. następowała wymiana starych urządzeń zastępowanych często urządzeniami o działaniu ciągłym oraz wprowadzano stopniowo automatyzację procesów technologicznych. W latach 1965-1970 zainstalowano dwie kolejne nowe krajalnice, dyfuzor ciągły, a w 1964r. saturację I i II oraz 3 warniki o pojemności 50 ton.
W latach 60. i 70. zbudowano 2 melaśniki i magazyn do składowania 6.000 ton cukru. W produktowni zainstalowano automatyczne wirówki do wirowania II i III cukrzycy oraz zamontowano 6 nowych warników o pojemności 50 ton. Kolejna modernizacja wirowni nastąpiła w latach 80. W 1981r. zainstalowano 4 wirówki do wirowania cukrzycy I, a w 1986r. 3 wirówki do wirowania cukrzycy II i klarownicę do maczek z automatyczną regulacją gęstości i temperatury.
W latach 70. i 80. duży nacisk położono na gospodarkę wodno-ściekową. Zainstalowano 4 nowe skraplacze barometryczne, oddano do eksploatacji stację wstępnego oczyszczania wód spławiakowych, pompownie wód brudnych, gorących i spławiakowych oraz wentylatorową chłodnię wód barometrycznych. W 1978r. zamknięto obieg wód spławiakowych, a w 1987r. obieg wód barometrycznych. W latach 1976-1985 prowadzono systematyczną modernizację przestarzałych kotłów parowych i całej kotłowni przemysłowej.
W latach 1985-1986 dokonano gruntownej przebudowy stacji wyparnej, filtracji i oczyszczania soków. W latach 1987-1990 wybudowano pompownię buraków, estakadę z łapaczami kamieni, piasku, słomy i chwastów, nową buraczarnię oraz linię transportu buraków z taśmociągiem buraków do krajalnic. W latach 1991-1992 oddano do użytku nową linię 15kV o długości 14,5 km oraz wykonano nową rozdzielnię średniego napięcia i dwie stację transformatorowe 15/0,4 kV. W 1992r. wybudowano i oddano do użytku stację odpylania spalin z kotłowni. W 1993r. uruchomiono wysokowydajną krajalnicę bębnową. W 1994r. zainstalowano nowy turbozespół, co umożliwiło produkcję większej ilości prądu w okresie kampanii cukrowniczej i instalowanie dodatkowych urządzeń pozwalających na podnoszenie zdolności produkcyjnej.
W 1995r. przeprowadzono kolejną modernizację gospodarki cieplnej. W 1996r. zakupiono nową wysokowydajną fluidalną suszarko-chłodziarkę do cukru. W 1997r. zainstalowano nowy ekstraktor o nominalnej zdolności przerobowej 3.000 ton buraków na dobę, a w latach 1997-98 zainstalowano dwie wysokowydajne wagopakowaczki do cukru.
W 2001r. wykonano kilka prac modernizacyjnych. Zautomatyzowano pakowanie cukru oraz przeprowadzono komputeryzację procesu produkcji. Dotyczyło to m.in. linii do pakowania cukru, gdzie wykorzystano wcześniej zakupione dwie wagi i jedną nową oraz zainstalowano cztery nowe maszyny pakujące w worki wentylowe. Wydajność pakowania cukru w pakowni podczas kampanii 2002/2003 wynosiła ponad 600 ton cukru na dobę. W latach 2002-2003 wykonano kilka istotnych prac modernizacyjnych urządzeń i aparatury cukrowniczej; zamontowano m.in. 3 nowe elektroniczne wagi samochodowe do ważenia buraków i wysłodków. W 2007r. wybudowano nową oczyszczalnię ścieków.
Średni przerób dobowy cukrowni Brześć Kujawski w 1990r. wynosił 2.360 ton buraków. W kolejnych latach następował systematyczny jego wzrost. W 1994r. wyniósł 2.749 ton, w 1996 – 2.958 ton, a po zainstalowaniu nowego ekstraktorą, w 1997r. 3.402 tony, w 1999r. – 3.902 tony i podczas ostatniej kampanii cukrowniczej 2003/2004 - 4.003 tony buraków na dobę. Produkcja cukru w latach 90. często przekraczała 30.000 ton. W 1996r. wyniosła ona 33.461 ton, w 1997 – 34.804 tony i podczas ostatniej kampanii cukrowniczej 36.615 ton.
W latach powojennych uległa dalszej rozbudowie osada fabryczna. W 1960r. wybudowano hotel robotniczy, a w latach 1969-1993 oddano do użytku 9 nowych bloków mieszkalnych dla 152 rodzin i kotłownię osiedlową. W drugiej połowie lat 90. prawie wszystkie mieszkania zostały sprzedane ich dotychczasowym lokatorom, w większości pracownikom i emerytom cukrowni.
Po II wojnie światowej cukrownia Brześć Kujawski wchodziła w skład Okręgu Pomorskiego Zjednoczenia Przemysłu Cukrowniczego, a następnie należała do P.P. Cukrownie Kujawskie i P.P. Cukrownie Toruńskie. l VII 1990r. została wpisana do rejestru przedsiębiorstw państwowych, uzyskała osobowość prawną i stała się przedsiębiorstwem samodzielnym. Z dniem 29 VIII 1995r. Przedsiębiorstwo Państwowe Cukrownia Brześć Kujawski zostało przekształcone w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa jako Cukrownia Brześć Kujawski Spółka Akcyjna. Z początkiem 1996r. weszła ona w skład holdingu Mazowiecko-Kujawskiej Spółki Cukrowej S.A. w Toruniu. Holding stał się właścicielem części akcji. Cukrownia pozostała spółką na własnym rozrachunku i zachowała osobowość prawną.
W 1945r. po ustaniu działań wojennych kierowanie cukrownią powierzono inż. Józefowi Kiełbasce. Dyrektorami naczelnym cukrowni Brześć Kujawski byli: w latach 1945-1947 - inż. Henryk Tyszka, w latach 1947-1950 - inż. Leon Prawdzic Lejman, w latach 1950-1953 - Stanisław Markiewicz, od 1953r. przez 15 lat Tadeusz Romel, a po jego śmierci przez 12 lat inż. Julian Domagała. W 1981r. dyrektorem został Romuald Sokołowicz, a w 1984r. inż. Ludwik Magnowski. W 1993r. w drodze konkursu powołano na dyrektora mgr inż. Michała Mroczkowskiego. Od 1995r. w związku z przekształceniem cukrowni w Spółkę Akcyjną został powołany Zarząd Spółki z prezesem M.Mroczkowskim. Od 1999r. do 2003r. dyrektorem naczelnym był inż. Marek Sadowski.
Od IX 2002r. cukrownia weszła w skład Krajowej Spółki Cukrowej S.A., która przejęła akcje holdingu, a od 1 X 2003r. została inkorporowana i stałą się jej oddziałem. 17 III 2008r. Zarząd KSC S.A. zaakceptował projekt planu restrukturyzacji zakładający likwidację cukrowni Brześć Kujawski z jednoczesną likwidacją jej rejonów kontraktacyjnych.
Źródła informacji:
„Gazeta Cukrownicza” Nr 7/2004, str. 204-208
Brześć Kujawski oficjalna strona miasta
Cukrownia „Brześć Kujawski” w Brześciu Kujawskim – dane ze strony Archiwum Państwowego w Toruniu Oddział Włocławek
